Ontwerp: Paul de Ruiter Architects
duurzaam energiesysteem
verduurzaming historische gebouwen
educatief programma
duurzame vloot
circulair entreegebouw
Flip van Koten
Energietransitie
Met GasTerra als partner, komen verleden en toekomst mooi samen. Van Koten: "Wij zijn decennialang hét handelshuis geweest van Gronings gas én andere gasproducenten. Daarnaast hebben we al tientallen jaren een behoorlijk energietransitie-budget. Nu het Groningenveld sluit, bouwen wij onze activiteiten af. Met de budgetten die wij nog beschikbaar hebben, helpen we graag mee om de energietransitie in een stroomversnelling te brengen."
Duurzaam Ameland
Zo is GasTerra al meer dan 15 jaar nauw betrokken bij Duurzaam Ameland. Een programma om dit eiland in de eigen energiebehoefte te laten voorzien. Van Koten: "Een eiland is een ideaal startpunt voor verandering. Je kunt er slimme combinaties van technieken en systemen testen. En je kunt goed zien wat duurzame ontwikkeling oplevert. Pampus en Ameland kunnen wat dat betreft van elkaar leren." Mooi om te zien dat de samenwerking in gang is gezet en GasTerra de energietransitie wil ondersteunen.
GasTerra partner van Pampus
De voorbeeldrol die Pampus heeft, is cruciaal, vindt Van Nouhuys. "Duurzaamheid en de energietransitie zijn vaak abstracte onderwerpen. Door het op Pampus tastbaar te maken, willen wij anderen inspireren." Reden voor Flip van Koten, CFO van GasTerra, om op uitnodiging van Pampus én Antea Group een kijkje te nemen op het forteiland.
Van Koten: "De duurzaamheidsambities die we in Nederland hebben, gaan we niet waarmaken door alles te elektrificeren. We hebben moleculen in de mix nodig. Waterstof, biomassa én slimme manieren om deze energie op te slaan, zijn nodig om die stap te maken. Op Pampus laten ze zien dat dit heel goed mogelijk is. Zelfs in een omgeving waarin de uitdaging groot is om dit concept te realiseren." Reden temeer voor GasTerra om partner te worden van Pampus en te investeren in de duurzaamheidsambities van het eiland.
Een heel pakket aan waarden
Een nieuw circulair entreegebouw met geïntegreerde voorzieningen.
Een nieuw duurzaam energiesysteem dat onder meer bestaat uit zonne- en windenergie en een innovatieve biovergister.
Een systeem dat ook in staat is om energie te bufferen met behulp van waterstof en slim te beheren via microgrid-control.
Een nieuwe waterzuiveringsinstallatie waarmee het Forteiland, net als vroeger, zijn eigen drinkwater kan winnen.
De verduurzaming of herontwikkeling van de overige historische gebouwen, te weten, fort, bunkerhuis, vredesprivaten, bergloods en mistklokhuis
Een duurzame vloot.
Een educatief programma genaamd #voormorgen om de straks 100.000 bezoekers per jaar – waarvan 10.000 scholieren – te inspireren en te stimuleren hun eigen gedrag te verduurzamen.
Een forteiland in transformatie
Het transformatieproject van Pampus naar een volledig duurzaam en circulair Unesco Werelderfgoed bestaat uit verschillende aandachtsgebieden.
Vincent Laracker
Terwijl de lentezon zakt richting de woontorens van Almere, is het tijd om afscheid te nemen. Maar, wel met de belofte om over anderhalf jaar terug te komen. Dan is de droom - die nu nog verborgen ligt in tekeningen, flow-charts en plattegronden - pas echt zichtbaar geworden. Wat Van Nouhuys en Dijkstra betreft, betekent dit niet alleen een nieuw hoofdstuk in de historie van Pampus. "Laten wij vooral ook hét voorbeeld zijn voor een duurzame en circulaire toekomst van heel Nederland."
Kolenveld wordt energiehart
Tijd om het eiland te verkennen. "Kijk", roept van Nouhuys als hij ons voorgaat naar het voormalige steenkolenveld: de plek waar steenkool aan land werd gebracht. "We graven dit uit en leggen daar een dak met 142 zonnepanelen op. Aan de weerszijden bouwen we twee windmolens die het vroegere schootsveld accentueren. In de technische ruimte daaronder worden alle energiesystemen aan elkaar gekoppeld. Dit maakt dat deze plek straks weer het kloppende energiehart van Pampus is."
Regelgeving
Tussen droom en daad staan wetten en praktische bezwaren, schreef Willem Elsschot ooit. "En ja, technisch gezien is alles mogelijk" vertelt Laracker. "Maar onze huidige regelgeving is nóg niet bedacht op de integratie van waterstofbatterijen op een locatie met verblijfsfunctie. Windmolens inpassen op Unesco Werelderfgoed? Ook nooit eerder gedaan! En wat is de impact van al deze plannen op flora en fauna…? Elke stap leverde nieuwe vragen op. We moesten al onze kennis aanspreken om van plan naar uitvoering te komen."
Werk kan beginnen
Tientallen onderzoeken, overleggen met instanties en specialisten waren nodig om die puzzel te leggen én groen licht te krijgen. Daarbij stond alles onder flinke tijdsdruk wegens een Europese subsidie. Van Nouhuys: "Maar, nu kunnen we toch echt van start." Wel in de wetenschap dat de volgende fase opnieuw spannend wordt. "Gaat wat wij hebben bedacht, ook werken? Is ons systeem robuust genoeg om het hele jaar zelfvoorzienend te zijn? Ja, we houden een aggregaat op biodiesel achter de hand. Maar die willen we eigenlijk niet meer nodig hebben."
Tom van Nouhuys (links) en René Dijkstra
"Een eiland is een ideaal startpunt voor verandering."
"Het was eenvoudiger geweest om een kabeltje
naar de wal te trekken."
Nalatenschap
Pampus was hét sluitstuk van de Amsterdamse waterlinie. Maar de tijden van het ochtendappèl in de slotgracht en de Krupp-stalen kanonnen op de geschutstorens zijn lang vervlogen. Wat rest zijn de vele verhalen die dit eiland te vertellen heeft. Logisch dat steeds meer toeristen hun weg vinden naar wat tegenwoordig ‘Amsterdam Island’ heet. "Zo’n 60.000 per jaar", vertelt Pampus-adviseur René Dijkstra. En met een groeiende programmering én overnachtingsmogelijkheden zit daar nog rek in."
Antea Group: huisadviseur Pampus
Wat is het effect van windturbines op de ecologie? Hoe richt je het installatiehart veilig in en hoe pas je de installaties in binnen het cultuurhistorisch karakter? Het zijn vragen waar de specialisten van Antea Group zich sinds 2019 over buigen. Niet alleen de businesslijn Bouw & Installaties is hierbij betrokken, ook andere adviesgroepen van Antea Group zijn aangehaakt. Laracker: "Van ecologen, bouwkundigen, planologen tot specialisten op het gebied van vergunningen en energie: vanuit elke hoek is er wel een collega betrokken bij Pampus. Dit laat de kracht zien van een multi-disciplinair adviesbureau. Door verschillende specialismen te bundelen zijn wij in staat om dit soort projecten verder te brengen."
Een mix van energiebronnen
Deze ambitie groeide uit tot een uniek energiesysteem. Van Nouhuys: "Met alleen zon of wind ga je ‘t niet redden. Daarom hebben we een mix gemaakt: zon, wind én biovergisting." Ook moest er worden nagedacht over energieopslag. Dijkstra: "In het hoogseizoen is de energievraag hoger dan ‘s winters. Je moet bufferen om te balanceren." Die oplossing werd gevonden in een lithiumbatterij, biogasopslag en een warmtekracht- en waterstofinstallatie. Een smartgrid-systeem bepaalt straks zelf hoe energie wordt gebufferd en welke energiebron wordt aangesproken.
Flip van Koten, CFO GasTerra
René Dijkstra, Strategisch adviseur duurzaam ondernemen en systeemverandering
Tom van Nouhuys, Directeur-bestuurder bij Forteiland Pampus
Vincent Laracker, Businesslijn-directeur Bebouwde Omgeving
Koken op groenafval
Daarna lopen we langs de plek waar dit jaar de nieuwe bergloods wordt gebouwd – met een dak dat volledig opgetrokken wordt uit zonnepanelen. De naastgelegen moestuin is een belangrijk onderdeel in de circulaire droom van Pampus: hier worden de groenten gekweekt waarmee wordt gekookt in de restaurantkeuken. Het GFT-afval, gaat de biovergister in. Deze draait overigens al. Van Nouhuys: "We koken nu op ons eigen groenafval, hoe mooi is dat…?"
Van blauwdruk naar groen licht
Toen de blauwdruk voor het energiesysteem duidelijk was, was stap twee minstens zo interessant: hoe maak je dit mogelijk? "Een nog nooit eerder gebouwd energiesysteem, een forteiland dat tot Unesco Werelderfgoed behoort, midden in een gebied vol kwetsbare flora en fauna. Klinkt als een onmogelijke opgave", glimlacht Vincent Laracker, businesslijndirecteur Bebouwde Omgeving bij Antea Group, "Maar dát is de uitdaging die wij met Pampus wilde aangaan. Om te leren en te ervaren. Om kennis op te doen die je weer kunt inzetten in andere transitieprojecten."
Ingrijpende vernieuwing energie
Een einzelgänger in het IJsselmeer. Dat DNA moéten wij behouden, was de gedachte toen er plannen werden gesmeed voor een ingrijpende vernieuwing van de energievoorziening. Van Nouhuys: "Het was eenvoudiger geweest om een kabeltje naar de wal te trekken. Maar, wij wilden juist transformeren tot een duurzaam energiesysteem, gebruikmakend van circulaire principes. Om recht te doen aan de historie én om een startpunt van verandering te zijn: een voorbeeld voor de rest van het land."
In de haven van Muiden scheren de eerste zwaluwen over het water. Teken dat de lente écht begonnen is, weet schipper Nils. Hij stuurt z’n oranje RIB-speedboot het IJsselmeer op. Terwijl wij het machtige Muiderslot achter ons laten, rijst een ander stuk erfgoed op aan de kim: Pampus. Drie hectare onverzettelijk land dat hier al 135 jaar de wacht houdt. Ooit omringd door de Zuiderzee, tegenwoordig omarmd door de skylines van Amsterdam en Almere.
"Pampus was al off-grid toen dit woord
nog niet eens bestond."
Zelfvoorzienend eiland
Het forteiland vertelt al die toeristen niet alleen over het soldatenleven of de verdediging van Nederland. Maar ook over omgaan met energie en water, weet Pampus-directeur Tom van Nouhuys: "Pampus was al off-grid toen dit woord nog niet eens bestond. Er heeft nooit een kabel, riool- of waterleiding van het fort naar de vaste wal gelopen. Schepen bevoorraadden het forteiland met voedsel en kolen. Voor de rest regelde men het hier zelf. Dit resulteerde in allerlei slimme oplossingen om energie op te wekken, voedsel te bewaren en water te zuiveren."
de Amsterdamse waterlinie."
"Maak van een historisch forteiland een zelfvoorzienend en klimaatneutraal eiland." Klinkt als een onmogelijke opdracht. Toch transformeert Pampus met hulp van Antea Group naar een vesting van de toekomst. Hiermee wil dit Unesco Werelderfgoed een inspirerend startpunt zijn voor de energietransitie: "Als het hier lukt, lukt het overal in Nederland."
Antea Group: huisadviseur Pampus
Wat is het effect van windturbines op de ecologie? Hoe richt je het installatiehart veilig in en hoe pas je de installaties in binnen het cultuurhistorisch karakter? Het zijn vragen waar de specialisten van Antea Group zich sinds 2019 over buigen. Niet alleen de businesslijn Bouw & Installaties is hierbij betrokken, ook andere adviesgroepen van Antea Group zijn aangehaakt. Laracker: "Van ecologen, bouwkundigen, planologen tot specialisten op het gebied van vergunningen en energie: vanuit elke hoek is er wel een collega betrokken bij Pampus. Dit laat de kracht zien van een multi-disciplinair adviesbureau. Door verschillende specialismen te bundelen zijn wij in staat om dit soort projecten verder te brengen."
Flip van Koten, CFO GasTerra
Vincent Laracker
Flip van Koten
Duurzaam Ameland
Zo is GasTerra al meer dan 15 jaar nauw betrokken bij Duurzaam Ameland. Een programma om dit eiland in de eigen energiebehoefte te laten voorzien. Van Koten: "Een eiland is een ideaal startpunt voor verandering. Je kunt er slimme combinaties van technieken en systemen testen. En je kunt goed zien wat duurzame ontwikkeling oplevert. Pampus en Ameland kunnen wat dat betreft van elkaar leren." Mooi om te zien dat de samenwerking in gang is gezet en GasTerra de energietransitie wil ondersteunen.
Terwijl de lentezon zakt richting de woontorens van Almere, is het tijd om afscheid te nemen. Maar, wel met de belofte om over anderhalf jaar terug te komen. Dan is de droom - die nu nog verborgen ligt in tekeningen, flow-charts en plattegronden - pas echt zichtbaar geworden. Wat Van Nouhuys en Dijkstra betreft, betekent dit niet alleen een nieuw hoofdstuk in de historie van Pampus. "Laten wij vooral ook hét voorbeeld zijn voor een duurzame en circulaire toekomst van heel Nederland."
Koken op groenafval
Daarna lopen we langs de plek waar dit jaar de nieuwe bergloods wordt gebouwd – met een dak dat volledig opgetrokken wordt uit zonnepanelen. De naastgelegen moestuin is een belangrijk onderdeel in de circulaire droom van Pampus: hier worden de groenten gekweekt waarmee wordt gekookt in de restaurantkeuken. Het GFT-afval, gaat de biovergister in. Deze draait overigens al. Van Nouhuys: "We koken nu op ons eigen groenafval, hoe mooi is dat…?"
Kolenveld wordt energiehart
Tijd om het eiland te verkennen. "Kijk", roept van Nouhuys als hij ons voorgaat naar het voormalige steenkolenveld: de plek waar steenkool aan land werd gebracht. "We graven dit uit en leggen daar een dak met 142 zonnepanelen op. Aan de weerszijden bouwen we twee windmolens die het vroegere schootsveld accentueren. In de technische ruimte daaronder worden alle energiesystemen aan elkaar gekoppeld. Dit maakt dat deze plek straks weer het kloppende energiehart van Pampus is."
circulair entreegebouw
duurzame vloot
educatief programma
verduurzaming historische gebouwen
duurzaam energiesysteem
"Het was eenvoudiger geweest om een kabeltje
naar de wal te trekken."
"Een eiland is een ideaal startpunt voor verandering."
Energietransitie
Met GasTerra als partner, komen verleden en toekomst mooi samen. Van Koten: "Wij zijn decennialang hét handelshuis geweest van Gronings gas én andere gasproducenten. Daarnaast hebben we al tientallen jaren een behoorlijk energietransitie-budget. Nu het Groningenveld sluit, bouwen wij onze activiteiten af. Met de budgetten die wij nog beschikbaar hebben, helpen we graag mee om de energietransitie in een stroomversnelling te brengen."
GasTerra partner van Pampus
De voorbeeldrol die Pampus heeft, is cruciaal, vindt Van Nouhuys. "Duurzaamheid en de energietransitie zijn vaak abstracte onderwerpen. Door het op Pampus tastbaar te maken, willen wij anderen inspireren." Reden voor Flip van Koten, CFO van GasTerra, om op uitnodiging van Pampus én Antea Group een kijkje te nemen op het forteiland.
Van Koten: "De duurzaamheidsambities die we in Nederland hebben, gaan we niet waarmaken door alles te elektrificeren. We hebben moleculen in de mix nodig. Waterstof, biomassa én slimme manieren om deze energie op te slaan, zijn nodig om die stap te maken. Op Pampus laten ze zien dat dit heel goed mogelijk is. Zelfs in een omgeving waarin de uitdaging groot is om dit concept te realiseren." Reden temeer voor GasTerra om partner te worden van Pampus en te investeren in de duurzaamheidsambities van het eiland.
Een heel pakket aan waarden
Een nieuw circulair entreegebouw met geïntegreerde voorzieningen.
Een nieuw duurzaam energiesysteem dat onder meer bestaat uit zonne- en windenergie en een innovatieve biovergister.
Een systeem dat ook in staat is om energie te bufferen met behulp van waterstof en slim te beheren via microgrid-control.
Een nieuwe waterzuiveringsinstallatie waarmee het Forteiland, net als vroeger, zijn eigen drinkwater kan winnen.
De verduurzaming of herontwikkeling van de overige historische gebouwen, te weten, fort, bunkerhuis, vredesprivaten, bergloods en mistklokhuis
Een duurzame vloot.
Een educatief programma genaamd #voormorgen om de straks 100.000 bezoekers per jaar – waarvan 10.000 scholieren – te inspireren en te stimuleren hun eigen gedrag te verduurzamen.
Een forteiland in transformatie
Het transformatieproject van Pampus naar een volledig duurzaam en circulair Unesco Werelderfgoed bestaat uit verschillende aandachtsgebieden.
Regelgeving
Tussen droom en daad staan wetten en praktische bezwaren, schreef Willem Elsschot ooit. "En ja, technisch gezien is alles mogelijk" vertelt Laracker. "Maar onze huidige regelgeving is nóg niet bedacht op de integratie van waterstofbatterijen op een locatie met verblijfsfunctie. Windmolens inpassen op Unesco Werelderfgoed? Ook nooit eerder gedaan! En wat is de impact van al deze plannen op flora en fauna…? Elke stap leverde nieuwe vragen op. We moesten al onze kennis aanspreken om van plan naar uitvoering te komen."
Werk kan beginnen
Tientallen onderzoeken, overleggen met instanties en specialisten waren nodig om die puzzel te leggen én groen licht te krijgen. Daarbij stond alles onder flinke tijdsdruk wegens een Europese subsidie. Van Nouhuys: "Maar, nu kunnen we toch echt van start." Wel in de wetenschap dat de volgende fase opnieuw spannend wordt. "Gaat wat wij hebben bedacht, ook werken? Is ons systeem robuust genoeg om het hele jaar zelfvoorzienend te zijn? Ja, we houden een aggregaat op biodiesel achter de hand. Maar die willen we eigenlijk niet meer nodig hebben."
"Pampus was al off-grid toen dit woord
nog niet eens bestond."
Nalatenschap
Pampus was hét sluitstuk van de Amsterdamse waterlinie. Maar de tijden van het ochtendappèl in de slotgracht en de Krupp-stalen kanonnen op de geschutstorens zijn lang vervlogen. Wat rest zijn de vele verhalen die dit eiland te vertellen heeft. Logisch dat steeds meer toeristen hun weg vinden naar wat tegenwoordig ‘Amsterdam Island’ heet. "Zo’n 60.000 per jaar", vertelt Pampus-adviseur René Dijkstra. En met een groeiende programmering én overnachtingsmogelijkheden zit daar nog rek in."
Tom van Nouhuys (links) en René Dijkstra
Een mix van energiebronnen
Deze ambitie groeide uit tot een uniek energiesysteem. Van Nouhuys: "Met alleen zon of wind ga je ‘t niet redden. Daarom hebben we een mix gemaakt: zon, wind én biovergisting." Ook moest er worden nagedacht over energieopslag. Dijkstra: "In het hoogseizoen is de energievraag hoger dan ‘s winters. Je moet bufferen om te balanceren." Die oplossing werd gevonden in een lithiumbatterij, biogasopslag en een warmtekracht- en waterstofinstallatie. Een smartgrid-systeem bepaalt straks zelf hoe energie wordt gebufferd en welke energiebron wordt aangesproken.
René Dijkstra, Strategisch adviseur duurzaam ondernemen en systeemverandering
Tom van Nouhuys, Directeur-bestuurder bij Forteiland Pampus
Vincent Laracker, Businesslijn-directeur Bebouwde Omgeving
Van blauwdruk naar groen licht
Toen de blauwdruk voor het energiesysteem duidelijk was, was stap twee minstens zo interessant: hoe maak je dit mogelijk? "Een nog nooit eerder gebouwd energiesysteem, een forteiland dat tot Unesco Werelderfgoed behoort, midden in een gebied vol kwetsbare flora en fauna. Klinkt als een onmogelijke opgave", glimlacht Vincent Laracker, businesslijndirecteur Bebouwde Omgeving bij Antea Group, "Maar dát is de uitdaging die wij met Pampus wilde aangaan. Om te leren en te ervaren. Om kennis op te doen die je weer kunt inzetten in andere transitieprojecten."
Ingrijpende vernieuwing energie
Een einzelgänger in het IJsselmeer. Dat DNA moéten wij behouden, was de gedachte toen er plannen werden gesmeed voor een ingrijpende vernieuwing van de energievoorziening. Van Nouhuys: "Het was eenvoudiger geweest om een kabeltje naar de wal te trekken. Maar, wij wilden juist transformeren tot een duurzaam energiesysteem, gebruikmakend van circulaire principes. Om recht te doen aan de historie én om een startpunt van verandering te zijn: een voorbeeld voor de rest van het land."
Zelfvoorzienend eiland
Het forteiland vertelt al die toeristen niet alleen over het soldatenleven of de verdediging van Nederland. Maar ook over omgaan met energie en water, weet Pampus-directeur Tom van Nouhuys: "Pampus was al off-grid toen dit woord nog niet eens bestond. Er heeft nooit een kabel, riool- of waterleiding van het fort naar de vaste wal gelopen. Schepen bevoorraadden het forteiland met voedsel en kolen. Voor de rest regelde men het hier zelf. Dit resulteerde in allerlei slimme oplossingen om energie op te wekken, voedsel te bewaren en water te zuiveren."
de Amsterdamse waterlinie."
In de haven van Muiden scheren de eerste zwaluwen over het water. Teken dat de lente écht begonnen is, weet schipper Nils. Hij stuurt z’n oranje RIB-speedboot het IJsselmeer op. Terwijl wij het machtige Muiderslot achter ons laten, rijst een ander stuk erfgoed op aan de kim: Pampus. Drie hectare onverzettelijk land dat hier al 135 jaar de wacht houdt. Ooit omringd door de Zuiderzee, tegenwoordig omarmd door de skylines van Amsterdam en Almere.
"Maak van een historisch forteiland een zelfvoorzienend en klimaatneutraal eiland." Klinkt als een onmogelijke opdracht. Toch transformeert Pampus met hulp van Antea Group naar een vesting van de toekomst. Hiermee wil dit Unesco Werelderfgoed een inspirerend startpunt zijn voor de energietransitie: "Als het hier lukt, lukt het overal in Nederland."